2010-05-18

Գրաբարը` դպրոցներ


Երբ խոսք է գնում օտար լեզուներին տիրապետելու մասին (անձամբ կողմ եմ, որպեսզի հայաստանցիներս իմանանք հնարավորիսս շատ օտար լեզուներ), ապա լռելյայն ընդունվում է, որ հայերեն մենք գիտենք: Իրականում, մեր խնդիրն այն է, որ մենք հենց հայերենին չենք տիրապետում: Չէ, խոսքն այն բանի մասին չէ, որ ունենք ռուսական կրթությամբ մի զանգված. ոչ էլ այն բանի մասին, որ դպրոցականները վատ կամ լավ են սովորում հայերեն: Սրանք առանձին խնդիրներ են: Խոսքն այն բանի մասին է, որ նույնիսկ հայկական կրթություն ունեցողները, իրականում հայերենին լիարժեք չեն տիրապետում:
Բանն այնն է, որ մենք հաճախ շփոթում ենք հայերենը եւ գրական արեւելահայերենը: Իրականում հայերենը դա մի մեծ համակարգ է, որի լիարժեք մասեր են բացի գրական արեւելահայերենից նաեւ` դասական հայերենը (գրաբարը), գրական արեւմտահայերնը, հայկական բարբառները, վերջապես խոսակցական լեզվի տարբերակները (խոսակցականը պետք է տարբերել բարբառերից, ինչպես նաեւ սլենգից եւ ժարգոններից): Խոսակցական հայերնի միիսն դեռ առանձին կխոսեմ հետագայում, այժմ մնացած տարրերի մասին:
Իհարկե, խոսքն այն բանի մասին չէ, որ յուրաքանչյուր հայաստանցիլ իարժեք տիրապետի գրաբարին: Առավել եւս տարրօրինակ կլիներ պահանջել բարբառների լիարժեք տիրապետումը, մանավանդ հաշվի առնելով հայկական բարբառների բազմազանությունը: Բայց մյուս կողմից, առանց գրաբարի մասին ընդհանուր պատկերացում ունենալու հնարավոր չէ խոսել հայերենին տիրապետելու մասին: Նույնն էլ վերաբերվում է գրական արեւմտահայերենին: Ինչ վերաբերվում է բարբառներին, ապա այստեղ խոսքը պետք է գնա ոչ թե յուրաքանչյուր բարբառի, այլ հայերենի բարբառային համակարգի ընդհանուր օրինաչափությունների պատկերացման մասին:
Արդ, գրաբարը հանրակրթական դպրոցներում` անհրաժեշտություն է: Իսկ գրական արեւմտահայերենի եւ բարբառների մասին պատեկարացում կազմելու խնդիրը կարելի է լուծել ոչ թե նոր` առանձին առարկաների ներմուծումով դպրոցներ, այլ հայերենի դասերի ընդլայնման միջոցով: Վերջինը չի պահանջում մեծ միջոցներ: Բավական է մի քանի դաս, որպեսզի այդ խնդիրը լուծվի: Ինչ վերաբերվում է գրաբարին, ապա այստեղ անհրաժեշտ է առանձին առարկա, բայց շեշտեմ, որ դրա նպատակը ոչ թե գրաբար սովերեցնելն է, այլ պատկերացում տալը, այսինքն` այստեղ եւս մեծ ռեսուրսներ եւ ծանրաբեռնվածութուն չի պահանջվում:
Փորձեմ համառոտ հիմնավորեմ, իսկ եթե կարճ հիմնավորումս անհամոզիչ թվա, կփորձեմ ընդարձակվել արդեն այստեղի եւ ֆեյսբուքի մեկնաբանությունների դաշտում: Մեզանում յուրահատուկ վախ կա գրաբարի նկատմամբ նույնիսկ հայկական կրթություն ունեցող մարդկանց շրջանակում: Կարծես խոսքն ինչ որ օտար լեզվի մաիսն է, այլ ոչ թե հայերենի: Շատերն էլ շփոթում են գրաբարն ու արեւմտահայերնը, այն դեպքում, երբ երկու գրական աշխարհաբարները մոտավորապես նույն չափով են տարբերվում գրաբարից: Մյուս կողմից էլ կա մի տեսակ արհամարհանք բարբառների եւ խոսակցական հայերենի նկատմամբ, կարծես դրանք էլ հայերեն չեն, այլ ինչ որ օտար մարմիններ:
Իրականում մենք բոլորս էլ գրաբար բավականաչափ գիտենք: Խնդիրն այն է, որ եթե մեր գրականի քերականական հիմքը արարատյան բարբառն է, ապա բառապաշարի ճնշող մեծամասնությունը, ինչպես նաեւ արտասանության բազմաթիվ առանձնահատկություններ փոխառված են գրաբարից, այլ ոչ թե բուն արարատյան բարբառից: Գրական արեւալհայերենն իր ծագմամբ ուժեղ գրաբարացված բարբառն է:
Գրաբարի թեկուզ մակերսային իմացությունը կամ գոնե գրաբարից վախի վերացումը, լուծում է բավականին մեծ թվով խնդիրներ: Ամենապարզունակը, բայց դպրոցականի համար բավականին կարեւորը` գրաբարից բացատրվում են մի շարք ուղղագրական կանոններ, որոնք աշխարհաբարում անմեկնելի են: Բայց ավելի կարեւոր է այն, որ գրաբարի իմացությունը ավելի բաց ու ճկուն է դարձնում հայերենի տիրապետումը: Օրինակ, թափանցիկ են դառնում բազմաթիվ բառերի նախնական իմաստները կամ դրանց բազմիմաստությունը, էլ չասած ուղղակի բառապաշարի բազմապատկման մասին, շնորհիվ գրաբարյան տեքստերի հետ առնչվելուն: Ասենք, գրաբարում «տեսություն» բառը նշանակում ե՛ւ տեսողություն, ե՛ւ տեսակցություն, ե՛ւ տեսք, ե՛ւ բուն տեսություն – թեորիա: Այդ նշանակությունների դաշտը հաշվի առնելով, տեսականի մասին խոսելուց, դժվար է դառնում պատկերացնել կյանքից կտրված տեսություն: Հակառակը, տեսությունը հենց այն է ինչ տեսանելի է եւ տեսադաշտում է: Սա պատահական օրինակ էր, բայց իմ կարծիքով վատ չի ցույց տալիս` ի՛նչ է բառերի թափանցիկությունը: Գրաբարի իմացութունը նաեւ բանալի է դարերով ստեղծած ժառանգությանը, որի մեծ մասը անհասանելի է ներկայիս հայերի համար: Բավականաչափ ռեսուրսներ են ծախսվում դրանք աշխարհաբար թարգմանելու համար, բայց մի զգալի մասը մնում է միայն գրաբարով: Դա շատ սահմանափակ է դարձնում մշակութային մեր տեսադաշտը, որը Խաչատուր Աբովանից այն կողմ չի անցնում: Էլ չե՛մ ասում, որ գրաբարով թարգմանված բազմնաթիվ համաշխարհային արժեքներ, աշխարհաբարով թարգմանված չեն` Արիստոտելից մինչեւ Վերգիլիուսի Էնեական: Սա էլ ռեսուրսի խնայողութուն կարող է լինել: Կարելի է հիշել Ճապոնիայի եւ Չինաստանի օրինակները, ուր նույնպես, չնայած հրաժարվել են հին գրական լեզուներից, բայց դրանք դասավանդվում են դպրոցներում, եւ դրանց իմացությունը պարտադիր է կրթված մարդկանց համար: Հին ճապոներենոց մինչ այժմ գրում են բանաստեղծություններ: Ընդ որում, հին չինարենը անցնում էին Չինաստանի դպրոցներում նույնիսկ Մաոյի եւ մշակութային հեղափոխության տարիներին: Իսկ ճապոնացիներին հին ճապոներենը չի խանգարում տեխնոլոգիաների առումով առաջատար ազգ լինելուն: Որքան գիտեմ, լատիներենը նույնպես դասավանդվում է Իտալիայի դպրոցների մեծ մասում:
Գրաբարը որպես հանրակրթական դպրոցի առարկա, ահա՛, մի առաջարկ, որը կարող է հակադրվել կառավարության հայտնի նախաձեռնությանը, կամ ծայրահեղ դեպքում փոխլրացնել այն:

Հ.Գ. Սա միակ պոտենցիալ հակաառաջարկը չէ, իհարկե, բայց այսօր այսքանը:








7 comments:

  1. չնայած համալսարանում 3 տարի գրաբարից անընդհատ 3 եմ ստացել, բայց դա կապ չունի, հանուն հայրենիքի համաձայն եմ :-))

    ReplyDelete
  2. Յուլիա ԱնտոնյանMay 18, 2010 at 10:58 AM

    Չնայաց լրիվ քեզ հետ համամիտ եմ, սակայն մի մտավախություն ունեմ: Մեր այսօրվա ուսուցիչներից շատ քչերը, կասեի հատուկենտերը ընդունակ են գրաբար դասավանդել առանց այն ապականելու և նրա հանդեպ ատելություն սերմանելու աշակերտների գլուխներում և սրտներում:

    ReplyDelete
  3. Ո՛չ Հայաստանում լեզվաքաղաքական հեղաշրջմանը

    Քննարկում «Արարատ» ռազմավարագիտական կենտրոնում, 13․05․2010

    http://blog.ararat-center.org/?p=394
    http://blog.ararat-center.org/?p=395

    ReplyDelete
  4. Արա ջան, ես էլ համալսարանաւոմ 5 եմ ստացել նույն գրաբարից, բայց դա ոչինչն չի տալիս: Հիմա եմ հասկանում, թե պատմութան ֆակուլտետում, որ գրաբարը պիտի որ ամենաբարձր մակարդակով անցնեինք, իիրականում ձեռի հետ էինք դա անցնում: Գոնե իմ փորձն էդ ա ասում: Ես հետո զարմացել եմ, թե ինչու գրաբարից շատ քիր բան ա մնացել գլխումս, չնայած իմ մեծ հետաքրքրության: Տարիներ անց հասկացա, որ ինձնացի չի` դասավանդումից ա: Անցյալ տարվանից նստել եմ ինքնուորույն նորից վերականգնում եմ:
    Էնպես, որ Յուլյան էլ ա ճիշտ ասում: Կա ուսուցիչների խնդիր նույնիսկ համալսրաանի մակարդակով: Բայց տվյալ դեպքում սա մի առաջարկ է, որն ուղղված է հեռանկարին: Թո՛ղ գոնե հասրակակակն մակարդակով հասունանա ասյ միտքը: Թե չէ էսօրվա կոնտեքսոտւմ ցանկացած առաջարկ էլ կարող է մեռածին դուրս գալ:

    ReplyDelete
  5. փաստորեն դու էլ պատմության ֆակն ավարտել :-)) իմիջիայլոց, մարդիկ կան, որ մեր ֆակին ասում են պատմական ֆակուլտետ, ես էլ մեռա ուղղելով, որ ճիշտ ա, ամենահին ֆակն ա, բայց մեկա պատմական չի պատմության ա :-)))

    ReplyDelete
  6. Ճիշտն ասած, ես էլ մեծ դժվարությամբ սովոերեցի վերջապես ասել պատմության պատմականի փոխարեն:)))
    Ի դեպ, մի անկապ հարց, ֆեյսբուքի հետ ինչ որ բա՞ն ա կատարվում: Էսօր սաղ օրը չեմ կարողանում մտնեմ: ...

    ReplyDelete
  7. Այստեղ ավելացնեմ նաեւ այս թեմայով այլ բլոգումս ծավալված մեկնաբանությունների մի մասը:

    Robin Hood // 2010/05/18 at 12:38 am | Reply (edit)

    Հրանտ ջան, հետաքրքիր առաջարկներ էին, բայց անիրատեսական: Ուրեմն առաջինի պարագայում, դուք ցանկանում եք երեխաներին, որոնք առանց այդ էլ ծանրաբեռնված են այլ առարկաներով, ծանրաբեռնել ավել առարկաներով, որոնք են գրաբարի, արևմտյան հայերենի և բարբառների մասին պատկերացում կազմելը? Հետաքրքիր է այդ որ առարկաների դասաժամերի հաշվին եք ցանկանում դա մտցնել? Այ այսպես, գալիս են, հետաքրքիր առաջարկներ անում, ոմանք լսում, կրկին սղագրում կրթական ծրագիրը, կոնսպեկտավորված գրքեր գրում, որից միայն կրթության որակն է տուժում: ..."
    Իմ պատասխանի մի մասը.
    "Ռոբին Հուդ ջան
    Կետ 1. Արեւմտահայերեն եւ բարբառների համակարգ: Հայերենի բարբառների համակարգի մասին, ինչպես նաեւ արեւմատահայերեն գրականի արեւելահայ գրականից հիմնական տարբերությունների մասին պատեկրացուըմ տալու համար շատ քիչ ժամանակ է պահանջվում: Չեմ կարող, իհարկե ստույգ ասել, բայց յուրաքանչյուրի համար մոտավորապես մի 5 դասը լրիվ բավական է: Բարբառների համակարգից պատկերացում կազմել նշանակում է իմանալ քանի տիպի են դրանք լինում, ի՛մչ աշխարհագրական բաշխվածություն ունեն, ինչով է տարբերվում բարբառը խոսվածքից: Վերջ: Եթե մի օր զբաղվածությունս պակասի,, պատսրաստ եմ նույնիսկ դասի պլան կազմել, ու դուք էլ կհամոզվեք թե ինչ քիչ ինֆորմացիայի մասին է խոսքը: Փոխարենը շահում ենք այն, որ մարդիկ սկսում են հասկանալ ի՛նչ ասել է բարբառ, ինչու բարբառները պետք չէ արհամարել, եւ ինչու պետք չէ շփոթել բարբառը, խոսակցականը, սլենգը: Նոր առարկա պետք չէ: Հայերենի համար նախետասված մի քանի դասաժամը լրիվ բավական է:
    1.1. Արեւմտահայերեն: Այստեղ նույնպես նոր առարկա պետք չէ: Բավական է բացատրել հնչյունական եւ մի քանի հիմնական քերականական տարբերությունները: Այս դեպքումմ էլ քիչ ջանքով շահում ենք ահագին բան: Խելոք մարդ էք, մտածե՛ք, երախենրն այսպես թե այնպես անցնում են արեւմտահայ գրականության նմուշներ, որոնք շատ կարեւոր են մեր գրականության համար` Վարուժան, Սիամանտո, Մեծարենց, Զոհրաբ, իսկ իրականում է՛լ ավելի շատ անունների պետք է ծանոթ լինեն: Ես հաճախ եմ լսել բողքենր, թե կարդում ենք չենք հասկանում: Արդյոք, Մեծարենցի պես բանաստեղխին աբելի հասկանալի դարձնելը այն նպատակը չէ, հանուն որի կարելի է մի քանի դաս հատկացնել արեւմտահայերենին: Խոսքը, չինարենի մասին չէ, ախր: Առանց այդ էլ գրաբարայան ժառանգության մի զագլի մասն անհասանելի է, արեւմտահայերենն էլ կիսահասանելի է: Ինչու ենք արհեստական նեղացնում մեր մտահորիզոնը` արդյո՛ք այդքան շատ ունենք:
    Կարծում եմ այս մի կետում գոնե պետք է համաձայնվեք:
    Կետ 2 Գրաբար:
    Այստեղ ես պատրաստ չեմ որեւէ կոմպրոմիսի: Տեսե՛ք ինչ է ստացվում: Հենց ձեր մեջ, չնայած կրթված մարդու տպավորություն եք գործում, խոսում է մի տեսակ արհամարական վերաբերմունքը գրաբարի նկատմամբ: Յանի, գրաբարն ինչ ա, էդ հնությունը, որ մի բան էլ մեր երախաներին ծանրաբեռնենք: Գրաբարը որեւէ առարկայից որ այսօր դասավանդվում է դպրոներում պակաս չէ: Հարցն այն մեծ ժառանգությունն է, որի մի զգալի մասը չթարգմանված է մնում աշխարհաբար: Մի մասն էլ, ինչպես Նարեկացու Մատյանը ուղղակի անթարգմանելի է առանց էական կորուստների: Կասեք, Նարեկացի քչերն են կարդալու: Գուցե, բայց բայց կարդում են առհասարակ քչերը, դա չի նշանակում, որ դպչրոցում գրականություն պետք չէ դասավանդել: Առանց գրաբարի հայերնի իմացությունը թերի է: Մենք ունենք լեզվի զրագցամնա խնդիր, իսկ գրաբարը բազմաթիվ պատրաստի ձեւեր է տալիս: Ի վերջո գրական աշխարհաբարն այդպես էլ ստեղծվել է` բարբառը գրաբարացնելով: Մեր երախաները ավելի ծանրաբեռնված չեն քան չինացի, ճապոնացի, հույն եւ իտալացի երեխաները, որոնք անցնում են իրենց հին գրական լեզուները դպրոցում: Գրաբարի մասին կարող եմ շատ խոսալ, սա իմ конек-ն է, եւ այստեղ, ինչեպս ասացի նահանջելու տեղ չկա:"

    ReplyDelete